Fjórar blákaldar staðreyndir

Einhver hafa stigið fram á síðustu misserum og haft í frammi gífuryrði um stéttastríð, sjálftöku og óhófleg kjör svokallaðs „sérfræðingaveldis“. Staðreyndin er hins vegar sú að það er lítið að hafa upp úr háskólamenntun á Íslandi. Arðsemi háskólamenntunar er um 40% minni hlutfallslega en að meðaltali innan OECD og mun minni en á Norðurlöndum. Sumir sérfræðingar starfa á afslætti fyrir samfélagið og þá sérstaklega í þeim störfum sem hafa enga hliðstæðu á almennum markaði. Tímakaup sérfræðinga á almennum markaði (án stjórnenda) er til dæmis um 50% hærra að meðaltali en tímakaup sérfræðinga hjá sveitarfélögum. Því hærra sem hlutfall kvenna er í sérfræðistörfum því lægra er tímakaupið. Lág arðsemi háskólamenntunar gæti verið ein skýring þess að menntunarstig þjóðarinnar er mun lægra en hjá öðrum auðugum þjóðum og ungt fólk sækir háskólanám í minni mæli en jafnaldrar þeirra á Vesturlöndum. Sérstaklega hallar þar á karla. Að óbreyttu mun vanmat á menntun skapa samfélagsvanda á Íslandi. Það er ekki bara vandamál BHM.

Árið 2010 sagði Steingrímur J. Sigfússon, þá fjármálaráðherra, ekkert svigrúm vera til launahækkana. Að teknu tilliti til efnahagslegrar óvissu og bágrar stöðu hagkerfisins á þeim tíma var sú afstaða að mörgu leyti skiljanleg en annað átti við næstu árin. Þrátt fyrir mikinn hagvöxt 2010-2019 sögðu forsvarsmenn atvinnulífs og ráðamenn nær ekkert svigrúm vera til launahækkana allan áratuginn. Staðreyndin er hins vegar að á þeim árum var samanlagður hagvöxtur á almennum markaði um 44% og raunlaun hefðu getað hækkað til jafns án þess að hafa teljanleg áhrif á verðlag eða stöðugleika. Í raun hækkuðu laun meira en svo á áratugnum en miklar launahækkanir í samanburði við önnur lönd voru knúnar áfram af leiðréttingu raunlauna eftir hrunið, kröftugum hagvexti og viðskiptakjarabata. Fátt bendir til þess að launahækkanir hafi verið ósjálfbærar eða verðbólguvaldandi. Nú á árinu 2022 hafa forsvarsmenn atvinnulífs enn og aftur stigið fram og fullyrt að svigrúmið sé nær ekkert og að launahækkanir gætu orðið hagkerfinu skaðlegar. Það er rangt. Framleiðni hefur hækkað meira en laun á almenna markaðnum frá 2019 að meðaltali og staða og afkoma útflutningsatvinnuvega er betri en hún hefur verið um árabil. Margar atvinnugreinar geta borið töluverðar launahækkanir í komandi kjarasamningum án þess að þurfa að velta þeim út í verðlag. Hins vegar hafa mörg fyrirtæki nýtt tækifærið til að hækka verð í krafti fákeppninnar sem einkennir íslenskt hagkerfi. Við þurfum líka að tala um þau kjör sem fyrirtæki skammta sér í krafti hærri álagningar og fákeppni. Fyrirtækin bera líka ábyrgð.

Í nýlegri könnun sem framkvæmd var af Maskínu fyrir BHM kemur í ljós að ímynd verkalýðshreyfingarinnar er almennt jákvæðari en ímynd Samtaka atvinnulífsins. Samt er það svo að einungis um fjórðungur aðspurðra telja verkalýðshreyfinguna sýna mikla ábyrgð í umfjöllun um efnahagsmál og efnahagssamhengi. Stöðugt efnahagsumhverfi virðist efst í huga launafólks en um 40% segja hreyfinguna eiga að leggja mesta áherslu á stöðugt efnahagsumhverfi í næstu kjarasamningum samanborið við um 25% sem segja nafnlaunahækkanir meginmarkmiðið. Áherslan skal vera á kaupmáttaraukningu og varðveislu efnahagslegs stöðugleika. Við sem förum fyrir heildarsamtökum launafólks verðum að hlusta.

Verkefnið fram undan er því að vinna að kjarasamningum sem auka kaupmátt ráðstöfunartekna, leiðrétta skakkt verðmætamat starfa á opinberum markaði og tryggja efnahagslegan og félagslegan stöðugleika. Þannig stuðlum við að sátt á íslenskum vinnumarkaði og vinnum gegn verðbólgu og frekari vaxtahækkunum. Þannig verjum við betri lífskjör og höldum áfram í sókn.

Greinin birtist fyrst í Fréttablaðinu 23. nóvember.