Heyra mátti andköf á ráðstefnu WEF í Davos þegar Gita Gopinath, fyrrum aðalhagfræðingur AGS, tók til máls. Ekki vegna þess að Gita sé umdeild eða njóti lítillar virðingar, heldur vegna þess að hún talaði um efnahagssamhengi sem hálfgerð bannhelgi hvílir á. Hún sagði raunhæft að laun geti nú hækkað í mörgum atvinnugreinum án þess að það leiði til aukinnar verðbólgu ef stöndug fyrirtæki slá af kröfum sínum um mikla arðsemi. Seðlabankastjóri Evrópu, Christine Lagarde, og hennar hagfræðingar eru á sama máli. Hafa þau í raun sagt frekari árangur í baráttu við verðbólguna að mörgu leyti vera á ábyrgð stöndugra fyrirtækja. Fyrirtækjum sem sögulega séð hafa verið afar arðbær undanfarið þrátt fyrir kostnaðarhækkanir. Þessari skoðun Gitu og Christine hafa tilteknir íslenskir hagfræðingar almennt verið ósammála.
„Hagnaðaraukning skýrir um helming af aukinni verðbólgu síðustu tvö ár. Fyrirtæki Evrópu munu þurfa að sætta sig við lægra hagnaðarhlutfall ef markmiðið er að ná verðbólgunni í 2% á árinu 2025.“ Þetta segja hagfræðingarnir Niels-Jakob Hansen, Frederik Toscani og Jing Zhou í rannsóknarriti Alþjóðagjaldeyrissjóðsins. Christine Lagarde, seðlabankastjóri Evrópu, tók í sama streng á nýlegri ráðstefnu seðlabanka í Portúgal í síðasta mánuði. Sagði hún hagnað fyrirtækja skýra 2/3 af verðbólgunni í Evrópu á árinu 2022 sem er tvöfalt á við meðalframlagið síðustu 20 ár. Segist hún óttast að hegðun fyrirtækja verði megindrifkraftur verðbólgu á árinu 2023 nema stöndug fyrirtæki taki á sig launahækkanir á kostnað arðseminnar.
Sá hagfræðingur sem er hvað mest áberandi í umræðu um hagnaðardrifna verðbólgu er Isabella Weber, prófessor við Háskólann í Massachusetts. Hún hefur sett fram þá tilgátu að hagnaðarsókn fyrirtækja skýri stóran hluta verðbólgu í kjölfar COVID-19. Weber hefur í kjölfarið þurft að sitja undir harðri og stundum óvæginni gagnrýni frá mörgum hagfræðingum. Þeim sömu og telja ábyrgðina á verðbólgunni alfarið liggja hjá launafólki. Jerome Powell, seðlabankastjóri Bandaríkjanna, hefur sagt eitt meginmarkmiðið í baráttu við verðbólguna vera að lækka laun. Aðalhagfræðingur Alþjóðabankans, Larry Summers, hefur kallað eftir fimm árum af 6% atvinnuleysi, eða ári af 10% atvinnuleysi, til að ná verðbólgu niður. Líklega myndu þessar tillögur Jerome og Larry lyfta grettistaki í að ná verðbólgu niður. Aftur á móti yrðu hliðarafurðirnar ýmsar, m.a. líklegt fall Bandaríkjastjórnar. Ljóst er að horfa þarf til fleiri þátta.
Verð ákvarðast af framboði og eftirspurn á hverjum tíma og verðbólga verður til í ýmis konar samspili. Almennt er talað um eftirspurnardrifna verðbólgu, kostnaðardrifna verðbólgu eða innbyggða verðbólgu. Í sinni einföldustu mynd verður verðbólga eftirspurnardrifin þegar eftirspurn þróast umfram framboð. Helstu áhrifaþættir á Íslandi nú um stundir eru uppsafnaður sparnaður í kjölfar heimsfaraldurs, launahækkanir og kröftugur viðsnúningur í ferðaþjónustu. Verðbólgan verður kostnaðardrifin þegar verðhækkanir dynja yfir til að mynda í aðföngum og/eða launum. Innbyggð verðbólga verður svo aftur til út af verðbólgunni sjálfri. Væntingar neytenda og fyrirtækja um verðbólgu geta þannig búið til skaðlegan vítahring verðhækkana, óháð öðrum þáttum. Allir þessir þættir sem nefndir eru að ofan hafa knúið verðbólguna áfram að undanförnu og hagnaðardrifin verðbólga hefur orðið til sem hliðarafurð þeirra.
Ef stuðla á að aukinni sátt á vinnumarkaði á næstu misserum er mikilvægt að ná fram málefnalegri umræðu um verðbólguna - bæði milli aðila vinnumarkaðar sem og á almennum vettvangi. Ábyrgðin er bæði verkalýðshreyfingar og atvinnulífs. Hér skiptir miklu að varast leitina að algildum sökudólgi eða að skipa hagkerfinu í fylkingar launafólks og fyrirtækja. Hvað sem skoðunum einstakra hagfræðinga líður er staðreyndin sú að fyrirtæki munu reyna að hámarka hagnað sinn og launafólk mun leitast við að hámarka launahækkanir framvegis. Það er á ábyrgð stjórnvalda og aðila vinnumarkaðar að tryggja að þetta samspil stuðli að hagfelldri útkomu með málefnalegri umræðu, bættum vinnubrögðum í kjarasamningsgerð og styrkingu samkeppnisinnviða.
Greinin birtist á Vísi.
