Vegna um­fjöllunar Kveiks um kyn­ferðis­lega á­reitni á vinnu­stöðum

Ef upp kemur minnsti grunur eiga stjórnendur að bregðast við og það er útlistað í reglugerð hvaða skyldur hvíla á þeim við meðferð mála. Öll tilvik á að rannsaka með réttlátum og hlutlausum hætti og gæta þess að aðilar máls séu upplýstir í gegnum allt ferlið. Grípa þarf tafarlaust til aðgerða til að tryggja öryggi á vinnustað og sýna þarf nærgætni í málsmeðferð. Sérstaklega þarf að huga að velferð þolanda vegna þess hversu erfitt það getur verið að greina frá áreitni og ofbeldi og það liggur fyrir að röng viðbrögð geta haft alvarlegar afleiðingar á líðan þolanda og bataferli hans. Stéttarfélögin þekkja vel hversu algengt er að þolendur upplifi að illa sé tekið á málum þeirra. Það er einnig mjög algengt að þolendur hrökklist úr starfi þegar mál af þessum toga koma upp. Ef grunur er um refsiverð brot er eðlilegt að þau séu kærð til lögreglu, í samráði við þolanda. Forvarnir eru líka lykilþáttur og regluleg fræðsla til stjórnenda og starfsfólks er nauðsynleg og ætti raunar að vera skylda.

Í þætti Kveiks 18. febrúar sl. var fjallað um mál þriggja ungra kvenna sem störfuðu í grunnskóla í Reykjavík og kvörtuðu til borgarinnar undan áreitni og kynferðislegri áreitni aðstoðarskólastjóra. Reykjavíkurborg rannsakaði mál þeirra og varð niðurstaðan sú að aðstoðarskólastjórinn hefði gerst sek um óviðeigandi eða ósæmilega hegðun og kynferðislega áreitni.

Eins og fram kom í þættinum var málinu þar með lokið af hálfu Reykjavíkurborgar sem taldi ekki tilefni til þess að bregðast að öðru leyti við þar sem umrædd háttsemi teldist ekki nægileg ástæða til brottreksturs geranda. Þó mátti vera ljóst að kynferðislega áreitnin fól í sér brot gegn hegningarlögum, enda hefur það nú verið staðfest með dómi. Konurnar hættu allar störfum hjá skólanum en aðstoðarskólastjórinn kom aftur til starfa.

Í þættinum var farið yfir ákvæði laga og kjarasamninga um heimild atvinnurekanda til uppsagnar opinberra starfsmanna. Ákvæðin voru sögð óljós og fullyrt að veita þurfi starfsmanni formlega áminningu og tækifæri til að bæta ráð sitt áður en til uppsagnar geti komið vegna eineltis-, áreitni eða ofbeldismála. Þetta er ekki rétt. Í kjarasamningum starfsfólks sveitarfélaga eru ákvæði um heimild sveitarfélaga til fyrirvaralausrar uppsagnar og þeim hefur verið beitt af minna tilefni en því sem var til umfjöllunar í þætti Kveiks. Ákvæðin í kjarasamningum starfsfólks sveitarfélaga eru almennt nánast eins.

Í þeim kjarasamningi sem átti við í þessu máli er að finna ákvæði sem segir að starfsmanni skuli víkja úr starfi fyrirvaralaust ef hann hefur verið uppvís að grófu broti í starfi enda valdi viðvera hans á vinnustað áframhaldandi skaða fyrir starfsemina, aðra starfsmenn eða viðskiptavini. Undirrituð hafa unnið að málum þar sem bæði Reykjavíkurborg og önnur sveitarfélög hafa beitt ákvæðinu. Þó áminningarskylda atvinnurekanda sé meginreglan þegar um er að ræða uppsögn vegna atvika er varðar starfsmann sjálfan er í þessu máli um að ræða gróft brot í starfi þar sem fyrirvaralaus uppsögn á við

Áður en slík ákvörðun er tekin þarf að rannsaka mál með fullnægjandi hætti og veita starfsfólki andmælarétt, en heimildin er vissulega til staðar og henni hefur verið beitt. Það er því ekki rétt að opinberir starfsmenn séu verndaðir af lögum eða kjarasamningum ef þeir fremja gróf brot gegn samstarfsfólki, t.d. kynferðisbrot. Það er erfitt að átta sig á því hvernig Reykjavíkurborg getur komist að þeirri niðurstöðu að vera starfsmanns sem vinnur í grunnskóla valdi ekki skaða fyrir starfsemina og aðra starfsmenn skólans þ.m.t. brotaþola þegar vinnuveitandi hefur rannsakað málið og komist að þeirri niðurstöðu að viðkomandi gerst sekur um alvarlega áreitni.

Á síðustu árum hafa komið út fjölmargar rannsóknir um kynferðislega áreitni á vinnustöðum sem staðfesta hversu víðtækt vandamálið er, hver það eru sem verða helst fyrir áreitni og hverjir áreita. Kynferðisleg áreitni á vinnustöðum hefur alltaf viðgengist en #metoo byltingin dró þetta fram í dagsljósið, en yfir 600 konur í ýmsum geirum deildu sögum sínum af áreitni og ofbeldi á vinnustöðum. Mynstrið sem birtist okkur er mjög kynjað. Konur verða í mun meira mæli fyrir áreitni og karlar eru í miklum meirihluta gerenda. Samkvæmt Áfallasögu kvenna (2022), sem er stærsta rannsóknin sem gerð hefur verið, hefur þriðjungur kvenna orðið fyrir kynferðislegri áreitni á sínum vinnuferli og 7,5% á núverandi vinnustað. Rannsóknin Valdbeiting á vinnustað (2020) sýnir örlítið lægri tölur, en þar kemur fram að 25% kvenna og 7% karla hafa orðið fyrir áreitni. Ný rannsókn meðal lögreglumanna (2025) sýnir að 46% kvenna hefur orðið fyrir áreitni á síðastliðnum 6 mánuðum. Karlmenn eru í miklum meirihluta gerenda og á það við um yfirmenn (í kringum 50%), samstarfsmenn (á bilinu 30-55%) og viðskiptavini og skjólstæðinga (30-60%). Þegar karlar eru áreittir kynferðislega eru gerendur langoftast utanaðkomandi aðilar, ekki samstarfsfólk eða yfirmenn, t.d. í lögreglunni og í þjónustustörfum. Í málinu sem Kveikur tók til umfjöllunar var gerandinn kona og slík tilvik þekkjast líka, þó þau séu færri. Líkt og með annað kynbundið ofbeldi er rótin að kynferðislegri áreitni oft valdaójafnvægi, en það getur einnig stafað af öðrum þáttum en kyni, og stundum spila margir þættir saman og hafa áhrif. Rannsóknir hafa staðfest að fatlað fólk, hinsegin fólk, yngra fólk og fólk af erlendum uppruna er í meiri hættu á að verða fyrir áreitni og ofbeldi.

Atvinnurekandi ber ábyrgð á því að starfsfólk sé öruggt á sínum vinnustað. Honum ber jafnframt að bregðast við ef upp koma aðstæður þar sem svo er ekki. Grípa þarf til viðeigandi ráðstafanna á öllum stigum málsins; þegar tilkynning berst, meðan á rannsókninni stendur og eftir að niðurstaða liggur fyrir. Þolendur í slíkum málum eiga að fá þann stuðning sem þau þurfa á að halda, það ber að halda þeim upplýstum um framgöngu máls og þau eiga að njóta vafans á meðan mál er rannsakað.

Andri Valur Ívarsson, Anna Rós Sigmundsdóttir, Dagný Aradóttir Pind, Hrannar Már Gunnarsson, Jenný Þórunn Stefánsdóttir. Höfundar eru lögfræðingar BHM, BSRB, KÍ og Sameykis stéttarfélags í almannaþjónustu.

Greinin birtist á vísi 21.02.2025