Frjálst flæði fólks er ein af grunnstoðum EES-samningsins sem tengir saman vinnumarkaði aðildarríkja ESB-ríkja og EFTA-ríkjanna Íslands, Liechtenstein og Noregs.

Opnir vinnumarkaðir vísa til kerfis þar sem starfsfólk getur frjálst flutt á milli svæða eða landa í leit að atvinnu án þess að mæta hindrunum. 

Í Evrópu er þessi hugmynd djúpt samofin efnahagslegum samruna ríkja sem leggur áherslu á frjálst flæði vöru, þjónustu, fjármagns og fólks. Ísland, Noregur og Liechtenstein taka þátt í þessu samstarfi með aðild sinni að EES-samningnum.  Samningurinn hefur opnað fjölmargar dyr fyrir háskólamenntað fólk og sérfræðinga í ýmsum greinum, þar á meðal í tæknigeiranum, í heilbrigðisþjónustu og fyrir fólk sem starfar í menningargeiranum.

Hinn sameiginlegi opni vinnumarkaður í Evrópu er byggður á eftirfarandi lykilreglum:

1. Frjáls för launafólks: Samkvæmt ákvæðum EES-samningsins hafa borgarar í hvaða aðildarríki sem er rétt til að búa og starfa í hvaða öðru EES-ríki sem er án þess að þurfa sérstök atvinnuleyfi. Þetta er hornsteinn sameiginlegs markaðar ESB sem stuðlar að hreyfanleika vinnuafls yfir landamæri.

2. Jöfn meðferð: Ríkisborgara EES-ríkja eiga rétt á jafnri meðferð í atvinnumálum, launum og vinnuskilyrðum og ríkisborgarar í viðkomandi gestalandi. Þetta kemur í vef fyrir mismunun fólks á grundvelli þjóðernis og tryggir jafna meðferð alls launafólks.

3. Viðurkenning starfsréttinda: Til að stuðla að hreyfanleika launafólks og sjálfstætt starfandi hafa tekið gildi umfangsmikið regluverk um viðurkenningu á starfsréttindum. Þær reglur tryggja að starfsfólk geti flutt starfsréttindi sín og vottorð um starfshæfni á ákveðnum fagsviðum milli ríkja án þess að þurfa að endurmennta sig frá grunni í öðru landi.

4. Samhæfing almannatrygginga: ESB hefur sett reglur til að samhæfa almannatryggingakerfi aðildarríkja sem gera launafólki kleift að viðhalda réttindum sem það hefur aflað sér eins og lífeyrisréttindum, tryggir aðgang að heilbrigðisþjónustu í því landi sem flutt er til og flutning réttar til atvinnuleysisbóta, svo nokkur dæmi séu tekin. Markmiðið er fólk verði ekki fyrir neikvæðum áhrifum af því að flytja milli landa.

5. Vinnulöggjöf: Réttindi launafólks eru í hávegum höfð í regluverki Evrópusambandsins. Réttur til jafnrar meðferðar á vinnumarkaði án tillits til þjóðernis eða annarra þátta er ein af meginreglum hins sameiginlega vinnumarkaðar. Í sameiginlegum reglum sambandsins er einnig fjallað um aðbúnað starfsfólks, vinnutímareglur, og réttindi starfsfólks vegna breytinga í starfsumhverfi þess. Sérstök áhersla er lögð á að konur og karlar njóti njóti sömu kjara fyrir jafnverðmæt og sambærileg störf.

Spurt og svarað um sjúkradagpeninga Sjúkrasjóðs

Spurt og svarað um sjúkradagpeninga Styrktarsjóðs

Reykjavíkurborg og önnur sveitarfélög

Opinber hlutafélög og sjálfseignarstofnanir

Sameiginlegar reglur um viðurkenningu starfsréttinda gera háskólafólki, þar á meðal á heilbrigðissviði, kleift að starfa í öðrum EES-ríkjum og nota þar menntun og starfsréttindi til jafns við ríkisborgara þeirra ríkja. 

Í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins er ekki gerð krafa um íslenskan ríkisborgararétt.  

Heimilt er að gera kröfu um tungumálakunnáttu fólks ef hún er nauðsynleg vegna eðlis starfsins. Slík krafa þarf þó alltaf að vera málefnaleg og í samræmi við þær kröfur sem starfið gerir.

Samhæfing á almannatryggingum aðildarríkja innan EES fer fram í því skyni að tryggja að fólk viðhaldi réttindum sínum þegar það flytur milli aðildarríkja og njóti jafnræðis í tryggingakerfum annarra ríkja. Þetta öryggi stuðlar að auknu frelsi til að flytjast milli landa með því að tryggja að einstaklingar tapi ekki áunnum réttindum eða aðgengi að þjónustu svo sem heilbrigðisþjónustu, atvinnuleysisbótum, lífeyri og fjölskyldubótum. Samhæfing réttinda milli landa er sérstaklega mikilvæg fyrir launafólk, sjálfstætt starfandi, eftirlaunaþega og fjölskyldur þeirra og tryggir ákveðna samfellu í félagslegri vernd um alla Evrópu.

Samhæfing almannatrygginga innan EES tekur til bótaréttinda og lífeyristrygginga sem eru hluti af hinum lögbundnu almannatryggingum. Lífeyristryggingar íslenska lífeyrissjóðakerfisins falla einnig undir þessar reglur. Tryggingar keyptar á frjálsum markaði gera það hins vegar ekki.

Ávinningur af samhæfingu almannatrygginga 

Í eftirfarandi dæmum er lýst hvernig þessar reglur geta gagnast einstaklingum: 

Dæmi: Íslenskur eftirlaunaþegi sem býr á Spáni.

Íslenskur ríkisborgari á eftirlaunum flytur til Spánar. Með því framvísa evrópska sjúkratryggingakortinu eða vottorði S1 á hann rétt á heilbrigðisþjónustu þar í landi á jafnréttisgrundvelli.  Ísland endurgreiðir Spáni kostnað vegna þeirrar þjónustu. 

Með því að framvísa evrópska sjúkratryggingakortinu (EHIC) eða svokölluðu S1-vottorði, sem gefið er út af Tryggingastofnun Íslands, öðlast viðkomandi rétt til að sækja heilbrigðisþjónustu á Spáni á sömu skilmálum og ríkisborgarar þar í landi. Þetta þýðir að einstaklingurinn greiðir aðeins þann hluta kostnaðar sem spænskir ríkisborgarar greiða samkvæmt þar gildandi reglum.

Í samræmi við reglur Evrópusambandsins um sjúkratryggingar milli ríkja, endurgreiðir Ísland spænskum heilbrigðisyfirvöldum þann kostnað sem hlýst af veitingu heilbrigðisþjónustu til eftirlaunaþegans, á grundvelli reglugerðar um samhæfingu almannatryggingakerfa.

2. Söfnun lífeyrisréttinda í fleiri löndum

Dæmi: Íslenskur verkfræðingur sem unnið hefur í mörgum Evrópuríkjum.

Íslenskur verkfræðingur starfar í tíu ár í Danmörku, síðan í fimm ár í Þýskalandi og að lokum í fimmtán ár á Íslandi, áður en hann fer á eftirlaun.

Þegar verkfræðingurinn nær tilskildum eftirlaunaaldri í hverju landi fyrir sig, á hann rétt á að fá hlutfallslegan lífeyri frá Danmörku, Þýskalandi og Íslandi, í samræmi við þau tímabil sem hann var tryggður samkvæmt löggjöf viðkomandi ríkja. Þannig eru lífeyrisréttindi verkfræðingsins vernduð þvert á landamæri og hann nýtur réttlátrar meðferðar fyrir þann hluta starfsævinnar sem unninn er í hverju ríki fyrir sig.

3. Atvinnuleysisbætur á meðan atvinnuleit stendur yfir

Dæmi: Ítalskur launamaður leitar vinnu á Íslandi.

Gegn framvísun á vottorði U2 getur hann flutt rétt sinn til atvinnuleysisbóta frá Ítalíu til Íslands meðan hann leitar að vinnu hér á landi í allt að þrjá mánuði.  Réttur til að flytja rétt til atvinnuleysisbóta milli landa stuðlar að hreyfanleika og gefur fólki kost á að leita nýrra tækifæra án þess að vera bundið við heimaland sitt.

Dæmi: Pólskur starfsmaður á Íslandi með börn í Pólandi.

Pólverji kemur til Íslands til að vinna en börn og maki eru í Pólandi. Samkvæmt reglum EES á fjölskyldan rétt á barnabótum hér á landi, þar sem starfsmaðurinn er í vinnu. Póland getur veitt viðbótarbarnabætur ef bætur hér á landi eru lægri en þær sem eru í Pólandi. 

Samkvæmt reglum um samhæfingu almannatryggingakerfa, skal það ríki þar sem einstaklingurinn starfar og greiðir tryggingagjöld bera frumábyrgð á greiðslu fjölskyldubóta, þar á meðal barnabóta.

Í þessu tilviki ber Íslandi að greiða barnabætur, þrátt fyrir að börnin búi í öðru EES-ríki. Ef barnabætur sem greiddar eru á Íslandi eru lægri en þær sem fjölskyldan ætti rétt á samkvæmt pólskum lögum, getur Póland greitt mismuninn sem viðbótarbætur.

Þetta tryggir að börn starfsmanna sem starfa á EES-svæðinu njóta sambærilegrar verndar óháð búsetu þeirra innan EES, og að réttur til fjölskyldutrygginga fylgi vinnuríki foreldris.

Stjórnvöld í hverju aðildarríki að EES-samningnum bera ábyrgð á að skrá og halda utan um réttindi einstaklinga samkvæmt almannatryggingakerfi sínu og að tryggja upplýsingaflæði milli ríkja í samræmi við reglur um samhæfingu almannatrygginga. 

Stjórnvöld í hverju ríki skrá réttindi fólks innan almannatrygginga og miðla upplýsingum um þau milli landa í þágu reglna um samhæfingu almannatrygginga inna EES. 

Á Íslandi bera eftirfarandi stofnanir ábyrgð á framkvæmd reglnanna um samhæfingu almannatrygginga og gegna hlutverki tengiliða gagnvart tryggingastofnunum í öðrum EES-ríkjum:

Tryggingastofnun ríkisins (lífeyristryggingar; elli- og örorkulífeyrir) 

Sjúkratryggingar Íslands (sjúkratryggingar)

Almannatryggingar eru samhæfðar milli aðildarríkja í þágu markmiða EES-samningsins um frjálsa för launafólks og sjálfstætt starfandi einstaklinga

Yfir landa­mærin

Yfir landamærin