Í 75. gr. stjórnarskrárinnar kemur fram að öllum sé frjálst að stunda þá atvinnu sem þeir kjósa. Þessu frelsi megi þó setja skorður með lögum, enda krefjist almannahagsmunir þess.
Reglur um lögverndaðar starfsgreinar, sem krefjast sérstakrar fagmenntunar til að mega starfa á tilteknu sviði eru venjulega settar til að verndar almannahagsmunum, svo sem lýðheilsu, neytendavernd og umhverfisvernd.
Lögverndun getur falið sér í löggildinginu tiltekins starfs á þann veg að þeim einum sé heimilt að stunda í atvinnuskyni ákveðið starf sem hafi til þess opinbert leyfi, viðurkenningu eða löggildingu.
Lögverndun starfsheitis er önnur tegund lögverndunar sem felur þó ekki í sér einkarétt til tiltekinna starfa.
Um meðferð umsókna og viðurkenningu á starfsréttindum EES-ríkisborgara sem koma hingað til lands fer samkvæmt lögum um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi til starfa hér á landi nr. 26/2010 og reglugerðum settum á grundvelli þeirra laga.
Aðildarfélög BHM veita ekki umsögn um umsóknir erlendra ríkisborgara um viðurkenningu starfsréttinda. Afgreiðsla mála er í höndum hlutaðeigandi stjórnvalda, þ.m.t. Landlæknis í tilviki heilbrigðisststétta. Aðildarfélög BHM veita hins vegar almennar upplýsingar um þær reglur sem gilda á þessu sviði.
Embætti landlæknis fjallar um starfsréttindi heilbrigðisstarfsfólks og veitir starfsleyfi samkvæmt lögum um heilbrigðisstarfsmenn. Starfsstéttir innan heilbrigðisþjónustunnar njóta lögverndar og hefur sá einn rétt til að nota starfsheiti löggiltrar heilbrigðisstéttar og starfa sem heilbrigðisstarfsmaður sem fengið hefur til þess leyfi landlæknis.
Um umsóknir EES-ríkisborgara um starfsleyfi innan löggiltrar heilbrigðisstéttar fer samkvæmt reglugerð um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi heilbrigðisstarfsmanna nr. 510/2020 frá öðrum EES-ríkjum eða Sviss til að starfa hér á landi.
Heilbrigðisstarfsmaður sem fær starfsleyfi eða sérfræðileyfi sem veitt er hér á landi gerir viðkomandi einstaklingi kleift að fá aðgang að sama starfi og hann hefur gegnt í heimaaðildarríki sínu og leggja stund á það með sömu skilyrðum og ríkisborgarar Íslands.
Þá hefur hann val um það hvort hann starfar hér á landi sem sjálfstætt starfandi einstaklingur eða sem launamaður í sínu fagi undir stjórn annars aðila.
Viðurkenning starfsréttinda fyrir heilbrigðisstéttir fellur í tvo meginflokka:
(1) sjálfkrafa viðurkenning og útgáfa starfsleyfa á grundvelli samræmingar á Evrópuvísu á lágmarkskröfum um menntun og
(2) almennt kerfi til viðurkenningar á vitnisburði um nám, til að hljóta starfsleyfi þegar lágmarkskröfur um menntun eru ekki samræmdar.
Þær heilbrigðisstéttir sem hafa samræmdar lágmarkskröfur um menntun samkvæmt tilskipun 2005/36/EB eru læknar, tannlæknar, hjúkrunarfræðingar, ljósmæður og lyfjafræðingar, sbr. III. kafla áðurnefndrar reglugerðar.
Heilbrigðisstéttir innan BHM falla undir hið almenna kerfi, sbr. IV. kafla reglugerðarinnar, þ.m.t. sálfræðingar, sjúkraþjálfarar, lífeindafræðingar og þroskaþjálfar.
Til að öðlast viðurkenningu á starfsréttindum sínum ber umsækjanda að leggja fram hæfnisvottorð eða vitnisburð um formlega menntun og hæfi sem krafist er í öðru EES-ríki eða Sviss til að geta starfað þar innan viðkomandi heilbrigðisstéttar.
Áður en til viðurkenningar kemur óskar embætti Landlæknis eftir umsögn frá viðeigandi menntastofnun eða fagfélagi, sbr. 4. mgr. 35. gr.
Málsmeðferðartími umsókna er að jafnaði 2–3 vikur frá því að umsögn og önnur nauðsynleg gögn hafa borist embætti Landlæknis og í umsögn er mælt með leyfisveitingu. Ef umsækjandi er ekki talinn uppfylla öll skilyrði fyrir starfsleyfi þá getur tekið allt að 4 mánuði að ljúka afgreiðslu umsóknar.
Heimilt er að krefjast þess að umsækjandi gangist undir uppbótarráðstafanir; hæfnispróf eða aðlögun ef menntun hans eða starfsreynsla er verulega frábrugðin því sem krafist er hér á landi.
Landlækni er heimilt að krefjast þess að umsækjandi ljúki allt að þriggja ára aðlögunartíma, eða taki hæfnispróf, sbr. 19. gr. reglugerðar um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi til starfa hér á landi nr. 477/2020, ef:
Umsækjanda er heimilt að velja milli aðlögunartíma og hæfnisprófs.
Með orðunum „verulega frábrugðnu inntaki“ er vísað til þess námsefnis sem hefur grundvallarþýðingu til þess að leggja stund á starfsgrein hvað varðar þá fagþekkingu, færni og hæfni sem heilbrigðisstarfsmaður hefur aflað sér og jafnframt að verulegur munur er á inntaki náms umsækjanda og því námi sem krafist er hér á landi.
Með aðlögunartíma er átt við starf innan lögverndaðrar starfsgreinar hér á landi undir handleiðslu starfsmanns með ótakmarkað starfsleyfi í viðkomandi starfsgrein.
Með hæfnisprófi er átt við próf þar sem fagþekking umsækjanda er metin til að gegna starfi innan lögverndaðrar heilbrigðisstéttar hér á landi.
BHM hefur lagt á það áherslu að embætti Landlæknis hraði afgreiðslu mála þegar umsækjandi fer fram á töku hæfnisprófs og að meðalhófs sé gætt við gjaldtöku.
Viðurkenning starfsréttinda veitir fyrst og fremst aðgang að vinnumarkaðinum. Hún víkur hins vegar ekki til hliðar ýmsum lagaskilyrðum sem kunna að gilda um iðkun viðkomandi starfs.
Viðurkenning starfsréttinda innan heilbrigðisgreina er almennt ekki háð skilyrðum um íslenskukunnáttu umsækjanda. Viðurkenningin fer fram á grundvelli framlagðra gagna um formlega menntun og hæfi umsækjanda eftir því sem kveðið er á um í reglugerð nr. 510/2020.
Í lögum um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi er þó gerð krafa um að einstaklingar sem fá viðurkenningu á starfsréttindum sínum skulu búa yfir nauðsynlegri tungumálakunnáttu til að geta lagt stund á starfið á Íslandi. Áskilnaðurinn um íslenskukunnáttu skal vera réttmætur og nauðsynlegur vegna hlutaðeigandi starfsemi. Stefna verður að málefnalegu markmiði og til að mynda væri óheimilt að beita slíkum áskilnaði í því skyni að útiloka fagfólk frá öðrum aðildarríkjum frá vinnumarkaðinum. Þá er gert ráð fyrir aðkomu vinnuveitenda við mat á nauðsynlegri tungumálakunnáttu til að sinna starfi á þeirra vinnustað. Sjá nánar 4. mgr. 2. gr. laga nr. 26/2010, sbr. lög nr. 16/2020, og 38. gr. reglugerðar nr. 510/2020.
Dæmi er um að í sérlögum sé gerð krafa um íslenskukunnáttu vegna tiltekinna starfa. Má þar nefna lög um dýralækna og heilbrigðisþjónustu við dýr nr. 66/1998 en þar segir í 6. gr. að dýralæknum sem starfa í opinberri þjónustu skulu hafa vald á íslenskri tungu.
Sérreglur gilda um þá sem veita tímabundna heilbrigðisþjónustu yfir landamæri ríkja. Þeim er skylt að leggja fram yfirlýsingu um nauðsynlega íslenskukunnáttu ef um er að ræða starf sem varðar öryggi sjúklinga og kennslu í leik-, grunn- og framhaldsskólum, sbr. f-lið 2. mgr. 5. gr. laga um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi til starfa hér á landi nr. 26/2010, sbr. lög nr. 16/2020.
Reglur um evrópskt fagskírteini (e. European Professional Card) hafa verið teknar upp hér á landi, sbr. reglugerð nr. 510/2020 um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi heilbrigðisstarfsmanna frá öðrum EES-ríkjum eða Sviss til að starfa hér á landi.
EES-borgarar geta sótt um evrópskt fagskírteini til þess að stunda starf sitt í öðru EES-ríki og tekur það bæði til staðfestu og veitingar þjónustu. Umsóknin fer í gegnum IM-upplýsingakerfi framkvæmdastjórnar ESB og er það ýmist gefið út í heimaaðildarríki eða því ríki þar sem umsækjandi hyggst stunda starf sitt. Fagskírteinið byggir á tilskipun 2013/55/ESB um breytingu á tilskipun 2005/36/EB um viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi. Er því ætlað að ýta undir frjálsa för fagfólks og tryggja skilvirkari og gagnsærri viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi.
Fagskírteinið gildir enn sem komið er (2022) einungis fyrir eftirtaldar stéttir: Hjúkrunarfræðinga, lyfjafræðinga, sjúkraþjálfara, fjallaleiðsögumenn og fasteignasala. Sjúkraþjálfarar er lögvernduð heilbrigðisstétt hér á landi, sbr. 3. gr. laga um heilbrigðisstarfsmenn nr. 34/2012.
Ákvæði laga um rétt einstaklinga til að kalla sig viðskiptafræðinga, hagfræðinga eða nota heiti sem felur í sér orðin viðskiptafræðingur eða hagfræðingur voru felld brott með lögum nr. 27/2021. Í skýringum með þeim lögum er m.a. bent á að lögverndun umræddra starfsheita veiti ekki réttindi umfram það að geta kallað sig viðskiptafræðing eða hagfræðing. Lögverndun starfsheitis sé vægari leið en aðrar, svo sem lögverndun viðkomandi starfs og einkaréttur til tiltekinna starfa. Engu að síður feli það fyrirkomulag í sér óþarfa samkeppnishömlur sem rétt sé að fella úr gildi.
Erlendum ríkisborgurum er því heimilt að kenna sig við umrædd starfsheiti í sinni atvinnustarfsemi án þess að afla sérstaks leyfis stjórnvalda eða viðurkenningar.
Nánari upplýsingar veitir Kjarafélag viðskiptafræðinga og hagfræðinga.
Starfsheitið lögfræðingur nýtur ekki lögverndunar hér á landi. Gilda þar sambærileg sjónarmið og um starfsheiti viðskiptafræðinga og hagfræðinga.
Sérreglur gilda hins vegar um lögmenn og starfsleyfi þeirra, sbr. lög nr. 77/1998 um lögmenn. Sjá nánar á heimasíðu Lögmannafélagsins.
Lögmenn með starfsleyfi frá öðrum EES-ríkjum hafa heimild til að veita þjónustu hér á landi samkvæmt ákvæðum EES-réttar um viðurkenningu starfsréttinda.
Reglur EES-réttar um viðurkenningu starfsréttinda gilda ekki í Færeyjum og á Grænlandi.
Endurskoðaður Norðurlandasamningur um sameiginlegan norrænan vinnumarkað fyrir tilteknar heilbrigðis- og hjúkrunarstéttir og dýralækna frá árinu 2020 leggur hins vegar grundvöll að viðurkenningu á faglegri menntun og hæfi hjúkrunarfræðinga og sjúkraliða, sem menntaðir eru á Grænlandi, og hjúkrunarfræðinga og félags- og sjúkraliða sem menntaðir eru í Færeyjum, með sömu kröfum og settar eru fram í tilskipun nr. 2005/36/EB.
Innlend löggjöf um viðurkenningu starfsréttinda byggir á tilskipun 2005/36/EB.
Á vef framkvæmdastjórnar ESB má finna ítarefni um viðurkenningu starfsréttinda.
Sjá einnig National websites on regulated professions.
ENIC/NARIC skrifstofan sinnir akademísku mati á erlendu námi fyrir stofnanir, háskóla, ráðuneyti, einstaklinga og fyrirtæki. Skrifstofan veitir ekki starfsleyfi. Endanlegt mat á starfsréttindum fólks fer fram hjá hlutaðeigandi stofnunum undir umsjón mennta- og menningarmálaráðuneytis.